Συγγραφείς αφηγούνται το '40

«Δε μας περιμένει η Ιστορία στο βάθος, 

αλλά προχωρεί μαζί μας. 

Με τα χέρια μας κωπηλατεί τον χρόνο». 

Νικηφόρος Βρεττάκος

Η Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης και η εκπομπή «Ένα Βιβλίο, ένα ταξίδι», της Δημοτικής Τηλεόρασης Θεσσαλονίκης, τιμούν την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου και παρουσιάζουν την εκδήλωση:

«Συγγραφείς αφηγούνται το '40»

την Τετάρτη 23 Οκτωβρίου 2019, ώρα 7 μ.μ., στην αίθουσα εκδηλώσεων της Κεντρικής Δημοτικής Βιβλιοθήκης (γωνία Εθνικής Αμύνης & Αλ. Σβώλου).

Γνωστοί συγγραφείς της Θεσσαλονίκης θα διαβάσουν εμβληματικά πεζά και ποιήματα κορυφαίων λογοτεχνών και ιστορικών, αλλά και δικά τους κείμενα που αναφέρονται στον πόλεμο του 1940, στην Κατοχή και την Εθνική Αντίσταση κατά του φασισμού.

Συγκεκριμένα θα συμμετάσχουν οι:

-Τάσος Αρβανιτάκης-Φάλκος

-Παναγιώτης Δόικος

-Βικτωρία Καπλάνη

-Κατερίνα Καριζώνη

-Έλσα Κορνέτη

-Αλέξανδρος Κοσματόπουλος

-Κώστας Κουρούδης

-Φώτης Κουτσαμπάρης

-Ηλίας Κουτσούκος

-Χλόη Κουτσουμπέλη

-Ευτυχία-Αλεξάνδρα Λουκίδου

-Απόστολος Λυκεσάς

-Αλεξάνδρα Μπακονίκα

-Τόλης Νικηφόρου

-Μανόλης Ξεξάκης

-Κώστας Πλαστήρας

-Γιώργος Σκαμπαρδώνης

-Ζωή Σαμαρά

-Διονύσης Στεργιούλας

-Βαγγέλης Τασιόπουλος

Ιδιαίτερα συγκινητική στιγμή η -για πρώτη φορά δημοσίως- ανάγνωση αποσπασμάτων έργων τριών σημαντικών συγγραφέων της Θεσσαλονίκης από τους γιους τους: ο Χριστόφορος Μπακόλας θα διαβάσει αποσπάσματα από έργο του Νίκου Μπακόλα, ο Λέων Ναρ από έργο του Αλμπέρτου Ναρ και ο Παναγιώτης Παυλέας από έργο του Σαράντου Παυλέα.

Την εκδήλωση παρουσιάζει και συντονίζει ο συγγραφέας-δημοσιογράφος Στέλιος Λουκάς.

Προς αναζήτηση κατεύθυνσης

Ανθολογία Νέων Κύπριων Ποιητών, ανθολόγηση-επιμέλεια: Λευτέρης Παπαλεοντίου, εκδόσεις Βακχικόν, Αθήνα 2018, σελ. 146. 

(Ποιητές που ανθολογούνται: Ανδρέας Αντωνίου, Πάνος Γιαννακού, Χρίστος Γενακρίτης, Σενέμ Γκιοκέλ, Μαρία Θωμά, Εμρέ Ιλερί, Χαλίλ Καραπασάογλου, Αυγή Λίλλη, Γιώργος Ονησιφόρου, Ευτυχία Παναγιώτου, Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, Μαρία Παπαστεφάνου, Μυρτώ Παπαχριστοφόρου, Λάμπρος Πολυβίου, Αντρέας Πολυκάρπου, Μαρία Σιακαλλή, Αντωνίνη Σμυρίλλη, Άγγελος Σοφοκλέους, Ιάσωνας Σταυράκης, Τούγτσε Τέκχανλι, Αντρέας Τιμοθέου. Μετάφραση: Ανθή Καρρά, Mehmet Yikik, Lale Alatli, Γκιουργκέντς Κορκμάζελ, Λευτέρης Παπαλεοντίου, Μαρία Σιακαλλή.)

Στα ποιήματα της Ανθολογίας Νέων Kύπριων Ποιητών οι αναφορές στη νεότερη ιστορία της Κύπρου είναι ελάχιστες. Ήδη αυτή η επιλογή διαφοροποιεί τους συγκεκριμένους ποιητές από εκείνους προηγούμενων γενεών. (Το ζητούμενο είναι εάν πρόκειται για συνειδητή επιλογή ή για δυσερμήνευτη απώθηση.) Το εμείς του παρελθόντος δίνει τη θέση του στο εγώ, που είναι ένα εγώ αδύναμο, χωρίς ναρκισσισμό. Ίσως μόνο μέσω της ενδοσκόπησης μπορεί να προκύψει μία νέα άποψη για τη συλλογικότητα, που δεν θα αφορά στο εξής τόσο τα ίδια τα τραγικά ιστορικά γεγονότα του παρελθόντος όσο τον μακρινό απόηχό τους και κυρίως την ανάγκη για εύρεση κοινών τόπων στο παρόν και στο μέλλον.

Οι ποιητές της ανθολογίας επιχειρούν «διερευνητικές εξόδους» προς ετερόκλητα θέματα και εκφράζονται με ποικίλους τρόπους, ενώ στηρίζονται λιγότερο στην ποιητική παράδοση και σε λογοτεχνικά πρότυπα και περισσότερο στην πρωτογενή ανάγκη για έκφραση και επικοινωνία. Επιδιώκουν να ορίσουν το προσωπικό στίγμα τους μέσα σε ένα πλαίσιο που μοιάζει χαώδες (ή που το αντιλαμβάνονται έτσι). Αναζητούν διαρκώς μία ισορροπία μεταξύ του εσωτερικού τους κόσμου και του κοινωνικού περιβάλλοντος.

Ο χώρος από τον οποίο προέρχονται οι δημιουργοί, το νησί της Κύπρου, είναι ο ίδιος για όλους και η εποχή κοινή. Αλλά το κοινό πλαίσιο επηρεάζει μόνο ως έναν βαθμό το έργο όσων ανθολογούνται, αφού ερμηνεύεται με άλλον τρόπο από τον κάθε δημιουργό, που βλέπει ή προβάλλει σε αυτό τις δικές του αναμνήσεις και γνώσεις, τους δικούς του φόβους, τα δικά του στερεότυπα, τη δική του ψυχοσύνθεση. Όπως το ίδιο χώμα, το ίδιο έδαφος, δίνει ζωή σε διαφορετικά είδη βλάστησης, έτσι και το κοινό υπόβαθρο οδηγεί συχνά σε διαφορετικές αισθητικές επιλογές.

Με αναφορές στη νεότερη ελληνική ποίηση και σε συγγραφείς ή μυθολογικά θέματα της αρχαιότητας, με στοιχεία της επικαιρότητας και με την καταγραφή καθημερινών προβλημάτων, προβληματισμών, αδιεξόδων, αλλά και ξένοιαστων στιγμών, οι ποιητές της ανθολογίας δημιουργούν πρωτότυπη ποίηση και η φωνή του καθενός είναι διακριτή και ιδιαίτερη. Για τους περισσότερους προέχει το περιεχόμενο, που συχνά είναι ασαφές: εσωτερικοί μονόλογοι, ταξίδια της φαντασίας, αυτοαναφορικότητα. Μικρά βήματα διερεύνησης και χαρτογράφησης του εαυτού και μερικά περιστασιακά βλέμματα στον γύρω τους κόσμο. Βλέπουν το εξωτερικό περιβάλλον όχι κοιτάζοντάς το απευθείας, αλλά παρατηρώντας το καθρέφτισμά του μέσα τους, ενώ είναι πολύ λίγες οι ρεαλιστικές αναπαραστάσεις σκηνών του βίου και σχεδόν ανύπαρκτες οι τυπικές περιγραφές τοπίων.

Κάθε προσπάθεια για αξιολόγηση των ποιητών μέσα από τα λιγοστά τους ποιήματα που ανθολογούνται θα ήταν υποκειμενική και ίσως χωρίς νόημα. Σε αρκετές περιπτώσεις η έμφαση στο περιεχόμενο μεταφέρει την ποιητική τεχνική σε δευτερεύον επίπεδο, αφού κύριος στόχος είναι η «διάσωση» της στιγμής ή της πηγαίας έμπνευσης και όχι η επεξεργασία του στίχου. Το ξάφνιασμα που είναι πιθανό να προκαλέσουν στους αναγνώστες οι προσωπικές ιστορίες και οι ενδόμυχες σκέψεις άλλοτε καλύπτει τις αδυναμίες σε θέματα τεχνικής και άλλοτε όχι. Ως αναγνώστης θυμήθηκα ένα ανάλογο κλίμα εκπροσώπων της Γενιάς του 1980, που δημοσίευσαν το έργο τους στην Ελλάδα, καθώς και στιγμές από ποιητές της μεταπολίτευσης ή και από πολύ παλαιότερους ποιητές. Αλλά στον τόμο αυτόν έχουμε κάτι καινούριο, που έρχεται ταυτόχρονα από πολλούς δρόμους και δεν ξέρουμε πώς θα εξελιχθεί.

Όπως συμβαίνει και σε άλλες ανθολογίες, το ενδιαφέρον είναι πολλαπλό για τον αναγνώστη και οι παράμετροι πολλές. Στην εισαγωγή του ο Λευτέρης Παπαλεοντίου ορίζει τις γραμματολογικές και ιστορικές συντεταγμένες του έργου των νέων ποιητών, καταγράφει κοινά σημεία και διαφορές και καταλήγει σε φιλολογικά και κριτικά συμπεράσματα. Ουσιαστικά όμως ξεκινά έναν διάλογο αφήνοντας ανοιχτό το θέμα για περαιτέρω συζήτηση στο μέλλον.

Διονύσης Στεργιούλας

[Περιοδικό Οδός Πανός, τχ. 184 (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2019), σελ. 119-121.]

Συλλογική μνήμη και ατομική μνήμη (τρία λογοτεχνικά βιβλία)

*

Θοδωρής Σαμαράς, Φαιδριάδες – Τροπές του έρωτα, εκδ. Το Ροδακιό, Αθήνα, 2017.

Διαφορετικής υφής και ύφους κείμενα: ποιήματα, πεζά, πεζόμορφα ποιήματα, ποιητικά πεζά, επιστολές, σημειώσεις, που όλα μαζί –παρά τη διαφορετικότητά τους– συγκλίνουν και ταξιδεύουν προς μία ιδεατή «πόλη των ιδεών». Ατελείς έρωτες, τοπία του παρόντος που μιλούν για το παρελθόν, επιβιώσεις του Βυζαντίου, ελληνική ύπαιθρος, ερείπια που σφύζουν από ζωή, αλλά και περίπατοι στη σύγχρονη Αθήνα. Αναφορές στον Σολωμό, τον Παπαδιαμάντη, τον Καβάφη, τον Χαλεπά, τον Πεντζίκη και σε άλλες μορφές των γραμμάτων και της τέχνης. Αναφορές σε ζώα και φυτά της ελληνικής φύσης. Η ιερουργία της γραφής ενοποιεί θραύσματα και σπαράγματα θυμίζοντάς μας το αρχαίο παιχνίδι-έθιμο της αιώρας, στο οποίο αναφέρεται με άλλη αφορμή και ο συγγραφέας: πέρα-δώθε, από το γεγονός στο αποτύπωμά του, από το άγνωστο και μακρινό επέκεινα στον άγνωστο και κοντινό εσωτερικό μας κόσμο. H αφαίρεση κυριαρχεί στο κάθε επιμέρους κείμενο, όχι όμως και στη δομή του βιβλίου συνολικά. Άλλες λέξεις που έρχονται στον νου του αναγνώστη κατά την ανάγνωση του βιβλίου: εστίαση, παρατήρηση, μνήμη, γλώσσα, οπτικές εμμονές, ονόματα, διάκριση, ησυχασμός, εσωτερικός μονόλογος.

*

Ελένη Μαρινάκη, Μετράω ως το δέκα, ποιήματα, εκδ. Μελάνι, Αθήνα, 2018.

Ποιήματα χωρίς στίχους, πεζόμορφα, αλλά γεμάτα με την ποίηση των εικόνων. Η ποιήτρια παρατηρεί γύρω της και μέσα της και φέρνει μπροστά της εικόνες του παρελθόντος, που την είχαν σημαδέψει. Τις ξαναβλέπει με ματιά ουδέτερη, χωρίς να κρίνει, χωρίς να παίρνει θέση. Μένει στην παρατήρηση επιλέγοντας να καταγράψει όσα ο χρόνος φύλαξε μέσα της ως αξιοσημείωτα ενθυμήματα ανθρώπων που έφυγαν και ενός τρόπου ζωής που επανέρχεται μόνο στη μνήμη. Παράξενα πρόσωπα, παράξενα σπίτια, παράξενοι εσωτερικοί χώροι κτηρίων. Θάνατοι χωρίς αιτία και στιγμές που ισοδυναμούν με θάνατο. Οι μνήμες από το σχολείο και από την παιδική ηλικία δεν είναι καθόλου ρομαντικές και δεν τις εξωραΐζει η ποίηση. Περιγραφή σκοτεινών ονείρων, από εκείνα που δεν ξεχνιούνται όταν ξημερώσει. Υπάρχουν ωστόσο και λίγες χαραμάδες αισιοδοξίας ανάμεσα στις λέξεις. Ακριβώς επειδή είναι λίγες, το φως που περνάει από εκεί πολλαπλασιάζεται στη συνέχεια. Ο τίτλος της συλλογής μού έφερε στον νου τούς παρακάτω στίχους από το ποίημα «Ανία» (1932) της Ανθούλας Σταθοπούλου-Βαφοπούλου: «Ως τα δέκα μετρώ στα δάχτυλά μου / και πάλι ξαναρχίζω απ' την αρχή.»

*

Δημήτρης Περοδασκαλάκης, Η Σφίγγα έστειλε email, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2018.

Ο Δημήτρης Περοδασκαλάκης γράφει για πρόσωπα της αρχαίας γραμματολογίας (συγγραφείς και λογοτεχνικούς ήρωες), όπως θα έγραφε για φίλους του, για συγχωριανούς του και για ανθρώπους που τον είχαν εντυπωσιάσει στη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας. Ο γραμμικός χρόνος αντικαθίσταται από ένα ενιαίο τοπίο λέξεων, όπου η έννοια «χρόνος» απουσιάζει και όλα εκτυλίσσονται σε ένα διαρκές παρόν. Λογοτεχνικές ηρωίδες και ήρωες, όπως η Μήδεια, ο Οδυσσέας και ο Αχιλλέας, και ποιητές όπως ο Ευριπίδης, ο Αριστοφάνης και ο Όμηρος, έχουν το δικό τους ποίημα, τη δική τους σελίδα στο βιβλίο. Παρατηρεί και καταγράφει με πρωθύστερο, ωστόσο πρωτότυπο και ολοκληρωμένο ποιητικά τρόπο, προβάλλοντας σε αυτά τα πρόσωπα του μύθου και της ιστορίας δικά του ερωτήματα για τον άνθρωπο και προσπαθώντας να εκμαιεύσει τις απαντήσεις, που όμως δεν έρχονται. Το ποίημα στο μεταξύ έχει ολοκληρωθεί. Οι δομές του μύθου και της μεγάλης λογοτεχνίας του παρελθόντος ζουν μέσα στην καθημερινή μας ζωή και εμείς την ίδια στιγμή ζούμε μέσα στον μύθο. Σύμφωνα και με τον Καρλ Γιουγκ οφείλει ο καθένας μας ξεχωριστά «να ανακαλύψει τον μύθο που μέσα του ζει». Θα βρούμε ίσως στο βιβλίο πλάγιες αναφορές στον Σεφέρη και σε άλλους ποιητές, περισσότερο ωστόσο έναν διάλογο που συντελείται στον εσωτερικό κόσμο του δημιουργού. 

Αγνή Αγγελούδη 

Κωνσταντίνος Σαμοΐλης: Εν αγνοία μου

Μικρό πουλί

στο κλουβί

κι η πόρτα ανοιχτή.

*

Κελί στο δάσος

στη νύχτα φως

κι εγώ πορεύομαι

μοναχός.

*

Η ποίηση δεν ανατρέπει καθεστώτα

μεταμορφώνει τα ενεστώτα.

*

Του ανθρώπου

η πτώση γενική.

*

Κι όσο γονατίζεις

δεν πρόκειται να σκοντάψεις.

*

Κι έγιναν ξανά

οι φίλοι μου

φίλοι μου.

Εν αγνοία μου.

*

Η ξύλινη γλώσσα

δύσκολα καίγεται.

*

Οι πολλοί αγαπάνε λίγο

κι έτσι

πολύ γίνεται το λίγο.

*

Λέξεις καλότυχες

όλες οι ξεχασμένες λέξεις.

*

Τα πολλά λόγια

φοβάμαι·

φοβάμαι

μη και θυμώσει

η σιωπή.

*

Αχ κυρ-Αλέξανδρε

η μόνη σου άμυνα

η επίθεση

με τα επίθετα κατά ριπάς.

*

Σημειώσεις

επί των κυμάτων.

*

Αν μιλήσω θα μετανιώσω

αν σιωπήσω θα εκραγώ.

*

Οι γέφυρες ενώνουν

όταν δεν περνάς από κάτω.

*

Νύχτωσε

ανοίξτε το παράθυρο.

Θέλει και το σκοτάδι

την κορνίζα του.

[Ο Κωνσταντίνος Σαμοΐλης είναι εκπαιδευτικός και αγιογράφος.]

Πρόσωπα της εξουσίας στην αρχαία Ρώμη

Τάκιτος, τόμος Δ', εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια: Νίκος Πετρόχειλος, εκδόσεις ΜΙΕΤ. 

Οι μεταφράσεις του Νίκου Πετρόχειλου στη σειρά των λατίνων συγγραφέων που κυκλοφορεί από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης καλύπτουν με συστηματικό τρόπο ένα πραγματικό κενό της νεότερης ελληνικής βιβλιογραφίας. Για τον μέσο έλληνα αναγνώστη της εποχής μας, ενώ υπάρχει μία σχετική εξοικείωση με τον Όμηρο, με τους συγγραφείς της κλασικής αρχαιότητας και με τα βυζαντινά εκκλησιαστικά κείμενα, τα επιτεύγματα των αρχαίων Ρωμαίων στον γραπτό λόγο αποτελούν «άγνωστη χώρα». Ο λατινιστής Νίκος Πετρόχειλος (ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ), που ανέλαβε να φέρει σε πέρας το δύσκολο αυτό έργο, μεταφράζει τους λατίνους συγγραφείς με λόγο κατανοητό, άρτιο εκφραστικά και αισθητικά και με την απαραίτητη φιλολογική και ιστορική τεκμηρίωση.

Τέσσερις από τους επτά τόμους που έχουν έως τώρα εκδοθεί, αφορούν τον ρωμαίο ιστορικό Τάκιτο (56-120 μ.Χ.). Ξεχωριστή θέση στο σύνολο του έργου του έχει η μονογραφία του για τον Αγρικόλα (Ο Βίος του Ιουλίου Αγρικόλα, 98 μ.Χ.), όπου ο συγγραφέας, με αφορμή την παρουσίαση σημαντικών ιστορικών γεγονότων, καταγράφει και τις δικές του απόψεις για τον τρόπο άσκησης της εξουσίας. Στον ίδιο τόμο στεγάζονται και τα αυτοτελή έργα Περί της καταγωγής και της χώρας των Γερμανών και Διάλογος περί ρητόρων.

Οι πρώτοι δύο συγγραφείς που μου ήρθαν στον νου, όταν άρχισα να διαβάζω Τάκιτο, ήταν ο Θουκυδίδης και ο Ηρόδοτος. Το εύληπτο περιεχόμενο, το ευχάριστο ύφος, η επιλογή των θεμάτων και ο τρόπος διαχείρισης και παράθεσης των πληροφοριών θα θύμιζαν πολύ τον Ηρόδοτο, εάν δεν υπήρχαν και ουσιώδεις διαφορές. Ο Ηρόδοτος μοιάζει να έρχεται από μία εποχή που από τον μύθο και τις προλήψεις περνά σιγά σιγά στη συγκροτημένη λογική σκέψη, ενώ ο Τάκιτος μιλά έχοντας ουσιαστική και βιωματική γνώση των δομών μιας νέου τύπου υπερδύναμης και του τρόπου σκέψης των προσώπων που την διοικούν.

Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, όπως την περιγράφει ο Τάκιτος, θυμίζει λιγότερο τις έως τότε «υπερδυνάμεις», όπως την Περσία, την Αθήνα, τη Σπάρτη και τους Μακεδόνες, ή ακόμη και το μεταγενέστερο Βυζάντιο ή τους Οθωμανούς, και περισσότερο τη σημερινή αμερικανική παγκόσμια συγκυριαρχία ή την προηγηθείσα βρετανική. Οι Ρωμαίοι δεν άφηναν τίποτα στην τύχη γύρω από θέματα οργάνωσης και διοίκησης. Χρησιμοποιούσαν ευφυείς και δοκιμασμένες στρατηγικές, επιλέγοντας συνήθως για τις υψηλότερες ιεραρχικά θέσεις πρόσωπα που είχαν αποδείξει στην πράξη τις ικανότητές τους. Οι εκάστοτε στρατηγοί και διοικητές των επαρχιών έπρεπε να κρατούν τις ισορροπίες με τα κατακτημένα έθνη σε καιρούς ειρήνης, αλλά και να αναδεικνύονται σε ηγετικές φυσιογνωμίες με τις αποφάσεις και τις επιλογές τους σε καιρό πολέμου. Και βεβαίως να μην αποτελούν δυνητική απειλή για τον αυτοκράτορα.

Στη μονογραφία του για τον Αγρικόλα, που ήταν πεθερός του, ο Τάκιτος διερευνά τον ρόλο των ατομικών ιδιαιτεροτήτων κατά την άσκηση της εξουσίας και ιδιαίτερα της μεγάλης κλίμακας στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας. Ο Ιούλιος Αγρικόλας, χωρίς να απομακρύνεται από το πλαίσιο της θέσης του στη διοικητική ιεραρχία, συμβολίζει στο έργο ό,τι σήμερα θα χαρακτηρίζαμε ως «ανθρώπινο πρόσωπο της εξουσίας». Η αίσθηση αυτή επιτείνεται εξαιτίας της ευφυούς επιλογής του Τάκιτου να τοποθετήσει απέναντί του έναν «κακό χαρακτήρα». Το πρόσωπο αυτό είναι ο αυτοκράτορας Δομιτιανός, που εφάρμοσε τυραννικό πολίτευμα και συγκέντρωνε, κατά τον συγγραφέα, μόνο αρνητικές ιδιότητες. Ο Αγρικόλας όχι μόνο δεν αντιδρούσε στη συμπεριφορά του Δομιτιανού, αλλά προσπαθούσε, όταν ζούσε στη Ρώμη, να περνά απαρατήρητος και να παριστάνει ότι αγνοεί την αγάπη του λαού, ώστε να μην προκαλέσει τη ζήλεια του και τις οργισμένες αντιδράσεις του. Ο Τάκιτος δικαιολογεί τη συμπεριφορά του γράφοντας: «Όσοι έχουν την τάση να θαυμάζουν το απαγορευμένο θα πρέπει να μάθουν ότι μεγάλοι άνδρες υπάρχουν ακόμα και όταν κυβερνούν κακοί αυτοκράτορες· και ότι η πειθαρχία και η φρόνηση, αν συνοδεύονται από φιλοπονία και ψυχική δύναμη, θα φέρουν τον άνδρα στο απόγειο της δόξας, το οποίο άλλοι προσεγίζουν μέσα από επικίνδυνα μονοπάτια, χωρίς να ωφελούν διόλου την πατρίδα, προτού καταλήξουν σε έναν θεαματικό θάνατο.» (σ. 59) 

Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην οπτική του Τάκιτου βρίσκεται στο ότι ενώ ενοχλείται από τον τρόπο που ο Δομιτιανός άσκησε την εξουσία σε σχέση με τη μείωση του βαθμού ελευθερίας της ανώτερης τάξης των κατοίκων της Ρώμης, δεν δείχνει να ενοχλείται από την ύπαρξη κατακτημένων εθνών, από τον θεσμό της δουλείας, και από τις αυθαιρεσίες και την επιβολή επαχθών συνθηκών διαβίωσης στους υποτελείς λαούς. Στο αξιακό του σύστημα η διατήρηση της ισχύος των Ρωμαίων αποτελεί τον υπέρτατο σκοπό. Κάτι σαν ένα αυταπόδεικτο και αυτονόητο αξίωμα. Ωστόσο, το δόγμα «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», στο οποίο ο Τάκιτος φαίνεται ότι πιστεύει, δεν επηρεάζει την διαυγή σκέψη του και την ικανότητα περιγραφής των ιστορικών γεγονότων και των πολεμικών συγκρούσεων.

Ένα από τα πιο δυνατά σημεία του έργου είναι η παρατήρηση του συγγραφέα ότι ο κατακτημένος λαός των Βρετανών, υιοθετώντας τον τρόπο ζωής των Ρωμαίων και τα ήθη τους, θεωρούσε ότι μετέχει στον πολιτισμό. Αλλά στην πραγματικότητα με τον τρόπο αυτόν η δουλεία αποκτούσε μεγαλύτερο βάθος: «Οι αδαείς όλα αυτά τα ονόμασαν πολιτισμό, αν και δεν ήταν παρά ένα μέρος της δουλείας τους.» (σ. 35) Αυτό που δεν γνώριζαν οι κατακτημένοι, το γνώριζαν πολύ καλά οι κατακτητές. Οι προεκτάσεις αυτής της άποψης ως την εποχή μας είναι νομίζω προφανείς. Η μαρτυρία του Τάκιτου επιβεβαιώνει ότι οι εκπρόσωποι των ισχυρών κρατών γνώριζαν από τότε ότι ο «πολιτιστικός ιμπεριαλισμός» μπορεί να διευρύνει και να παγιώσει την κυριαρχία τους απέναντι στα αδύναμα έθνη.

Πολλές ακόμη από τις παρατηρήσεις του Τάκιτου στο έργο δείχνουν πόσο κοντά βρίσκονταν οι ρωμαίοι διανοούμενοι και ηγέτες στον σύγχρονο δυτικό τρόπο σκέψης. Έχοντας αφήσει πίσω τους τις ατέρμονες συζητήσεις των Ελλήνων για τον ορισμό της αρετής και προτιμώντας συχνά την παρατήρηση από την ανάλυση, απολαμβάνουν τα υλικά οφέλη της προνομιακής θέσης τους στο παγκόσμιο πλέγμα εξουσίας. Οι μεγαλύτερες δυσκολίες δεν αφορούσαν τόσο την περιφέρεια και τους εξωτερικούς εχθρούς όσο την δύσκολη κοινωνία της Ρώμης. Ο Τάκιτος δίνει μία ικανοποιητική εικόνα της πολιτικής ρευστότητας που χαρακτήριζε την εποχή του, χωρίς να αναφέρεται σε θεούς ή σε θέματα πίστης και λατρείας, αλλά μόνο σε ανθρώπους και στα αναμενόμενα αποτελέσματα ή στις συνέπειες των πράξεων και των επιλογών τους.  

Διονύσης Στεργιούλας